د. موحسین عه‌بدولحه‌مید ناوێكی دیار و شاره‌زای بواری فیكر و ته‌فسیره، دید و تێڕوانینه‌كانی، به تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی له‌م دوواییانه خستوویه‌تییه‌ڕوو، جێگه‌ی وردبوونه‌وه و تێڕامانه، له‌م دیداره‌دا ده‌رباره‌ی كه‌له‌پووری ئیسلامیی قسه‌ی تایبه‌تی هه‌یه، باس له‌وه ده‌كات كه كه‌له‌پووری ئیسلامیی كاریگه‌ر بووه به عه‌قڵیه‌تی عه‌ره‌بیی له تیڕوانین بۆ به‌ها و ئه‌خلاق، پێشیوایه كه‌له‌پووری ئیسلامیی هێنده‌ی جوانییه‌كانی خڵته و ناشیرینی پێوه‌یه، ئه‌مه‌ش ده‌خوازێت پێداچوونه‌وه‌یه‌كی مه‌نهه‌جی و گشتگیر به‌و كه‌له‌پووره‌دا بكرێته‌وه.
موحسین عه‌بدولحه‌مید
دكتۆرا له ته‌فسیر و زانسته‌كانی قورئان.
زیاتر له (30) به‌رهه‌می چاپكراوی هه‌یه.
ده‌یان لێكؤڵینه‌وه‌ی بڵاوكراوه‌ی هه‌یه.
راوێژكاری گۆڤاری خاڵ
خاڵ: ئایا دەستگرتن بە کەلەپوورەوە واتای دەستگرتن بە رابردووەوە دەگەیەنێت، ئه‌مه‌ش نهێنی دواکەوتن و بەجێمانی موسڵمانانه؟
د. موحسین عەبدولحەمید: سەرەتا کەلەپوور هەموو ئەو هەوڵە شارستانیانە دەگرێتەوە کە لە بوارە جیاوازەکانی ژیاندا دراوە، واتە ئیجتیهادی ئایینیی، سیاسیی، ئابووریی، کۆمەڵایەتیی، ئەدەبیی، هونەریی و چالاکییە جۆراوجۆرەکانی تر.
لەسەر ئەم بنەمایە ئایین لەبەر ئەوەی وەحیی خواییە ناکەوێتە ناو ئەم پێناسەوە، واتە ناکەوێتە ناو کەلەپوورەوە، چونکە وەحی ناردراوێکی خوایی سەربەخۆیە و ناکەویتە ناو كات و شوێنه‌وه، کەلەپووری نەتەوەیەک لەنەتەوەکان نییە.
بەڵام راڤەی ئەم وەحیە (قورئان و سوننەت) بە درێژایی مێژوو لەبەر رۆشنایی جوڵەی ئومەت لەناو كات و شوێندا لێکدانەوە و شرۆڤەی بۆ کراوە، لەبەرئەوە پێداچوونەوەی کەلەپووری ئومەت بەم واتایە و نوێکردنەوەی ئەوەی تێیدایە هەتا لەگەڵ ئێستا و ئایندەمان یەکبگرێتەوە، بۆ پێشکەوتنمان و چونمان بۆ ناو شارسانێتی نوێ پێویستە، لە کەلەپوورەکەماندا لە هەموو بوارەکانی ژیاندا لایەنی رۆشنی مەزنی زۆرە و دەبێت لییان سوودمەندبین، لەپێناوی هێنانەدی بەرژەوەندییەکانی ئومەتەکەمان کە پێویستی بە نوێگەرییە لە شێواز و ناوەرۆکدا، ئه‌مانه‌‌ش یە پێودانگە ئوسوڵیەکان رێکیان بخەین.
بە رادەی ئەو رووناکیە زۆرە و ئەو دەستکەوتە مەزنانەی لە کەلەپوورەکەماندا هەیە، بەهەمان شێوە نشوستی زۆر و بەلاڕێداچوونی ماندوکاری لە بوارە جۆراوجۆرەکاندا تێدایە، کە بە درێژایی مێژوو موسڵمانانی تووشی خراپترین نەهامەتی کردووە، پێویست دەکات بە شێوەیەکی قوڵ لێیبکۆڵینەوە و ئاگاداری هۆکارەکانی خامۆشبوون و چەقبەستنی ببین، هەتا دانیپێدابنێین و بۆ نەوەکانمانی روونبکەینەوە، کە ئەوانە هۆکاری سەرەکی دواکەوتنمانبووە و لەبەردەم هەستانەوەماندا بۆتە رێگر، ئەگەر ئیجتیهادی هەڵە لە مەزهەبە عەقیدەیی و فیکری و فیقهییەکاندا هەبووبێت لە مێژووماندا، بۆمان هەیە وازی لێبهێنین و ئیجتیهادی تێدابکەین، هەروەک چۆن پێشینانمان بەپێی رەوشی ژیانیان و گەشەسەندنی کۆمەڵگاکانیان ئیجتیهادیان تێدا کرد، ئەمە جگە لەو ئەوانەی کە بە وەحی دەقی جێگیری لەسەرە کە پێویست دەکات تا رۆژی قیامەت پابەند بین پێیانەوە، کەواتە ئێمە ئازادین لەوەی چاوبگێڕینەوە بە کەلەپووری رابوردوومانداو لەسەری کەلەپوورێکی نوێ بەرهەمبهێنین کە بەرەو پێشەوەمان ببات.
خاڵ: ئەم پێداچوونەوە لە کوێوە دەستپێبکەین؟
د. موحسین عه‌بدولحه‌مید: دەتوانین توێژینەوە و پیداچوونەوەی کەلەپوورمان بەشێوەیەکی هۆشیارانە لە کۆنترین سەدەوە دەستپێبکەین، بە تایبەت ئەوەی لە دەوری وەحی خودایی لە قۆناغە جیاوازەکاندا دروستکراوە، واتە پێویستە ئەوەی راستە بەردەوام بێت و ئەوەی خراپە بە بەرنامەیەکی ئیسلامیی هاوچەرخ لاببرێت، هەتا هیچ رێگرێک لەبەردەم پێشکەوتن و هەنگاوماندا بەرەو بونیاتنانی بزاڤێکی فیکری کە بۆ نەوەکانی ئاینده‌ی بەجێبهێڵین نەمێنێت، پێداچوونەوەی ئەوەی ئێمەش کردوومانە بۆ ئەوان لەبەر رۆشنایی ئەو رەوشەی نوییەی تێیدا دەژین ئاسان بکەین.
خاڵ: لە لێکۆڵینەوەی کەلەپووری ئیسلامییدا بەلاڕێداچوونی مەنهەجی هەیە؟
د. موحسین عه‌بدولحه‌مید:لەم سەردەمەماندا یەکەمین بەلاڕێداچوون بریتییە لە لێكۆڵینه‌وه له کەلەپوور بەیەک شێوە، واتە جیانەکردنەوەی وەحی خوایی لەگەڵ کەلەپووری مرۆیی فۆلکلۆریی و ئیجتیهادی، ئەمە لەلایەن په‌یڕه‌وكارانی مەنهەجی مادیەوە ئەنجام دەدریت، ئەوانەی دان بە وەحی خواییدا نانێن، بەڵکو بە کارێکی مرۆڤی دەزانن کە وەک کەلەپووری سەردەمەکەی خۆی وایە، ئەمەش هەڵەیەکی گەورەیە و بەلاڕێداچوونێکی ئاشکرایە، ئەوە دەخاتە روو کە بڕوایان بە ئیسلام هەمووی نییە، دەرئەنجامی ئەمە کەوتوونەتە بەلاڕێداچوونێکی تر، ئەویش لێكۆڵینه‌وه‌ی بزووتنەوە تێکدەرەکانی ئیسلامە، وەک قەرامیتە، بابه‌کی، بزووتنەوەی زنجەکان و هی تریش، وایان داناون کە ئەوانە بزاڤی جەماوەری بوون و نوێنەرایەتی بەرژەوەندی خەڵکی ستەملێکراویان کردووە، ئیسلام و هەموو ئەوەی لەسەری بونیاتنراوە بە جوڵانەوەی ئەو قۆناغەیان داناوە کە نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەکانی ئەو چینەی کردووە کە دەستەڵاتیان قۆستۆتەوە، دەتوانین ئەم بەلاڕیداچوونە لە رووی فەلسەفیی و زانستییەوە بە ئاسانی وەڵامبدەینەوە، کە ئەوەش بابەتێکی دیکەی درێژە و لێرەدا بواری ئەوە نییە بچینە ناویەوە.
بەلاڕێداچوونێکی تریش هەیە، ئەویش دانانی مێژوو و ئەوەی تێیدا روویداوە بەوەی کە ئەوە ئیسلامە، بەپیرۆزکردنی و تێنەپەڕاندنی، بە تایبەت مەنهەجی زاهریەکان، ئەمە له‌كاتێکدا مێژوو بریتییە لە جوڵانەوەی مرۆڤی موسڵمان، ئەویش چاک و خراپی تێدایە، ئەم مەنهەجیەتە کێشە تائیفی و دەمارگیرییە مەزهەبیەکانی کە خوێنی تێداڕژاوە گواستۆتەوە بۆ کاتی ئێستامان، لەبەر مەترسی ئەم بەلاڕێداچوونە لە مەنهەجدا بیردۆزەی (من الوحي الی العصر)م نووسی هەتا رابوردوو بە هەموو ئەوەی تێیدا روویداوە دووبارە نەکەینەوە، لەوێوە دەست بە بونیاتی ژیانی نوێمان بکەین، لە وەحیەوە دەستپێنەکەین و بە ئاراستە و لەژێر چاودێری ئوسوڵ و رێسا و مه‌به‌سته‌كانیدا خوڵانەوە نوییەکەمان بۆ بونیاتنانی ژیانمان لەسەر بناغەیه‌كی بەهێز دەستپێبکەین.
خاڵ: دەکرێت بزانین سیمای مەنهەجی ئیسلامیی بۆ خوێندنەوەی کەلەپوور چییە؟
د. موحسین عه‌بدولحه‌مید: سیمای مەنهەجی ئیسلام بۆ خوێندنەوەی کەلەپوور و مێژووی رابردوو لە قورئانی پیرۆزەوە دەستپێدەکات، کە هەواڵی ئەوانه‌ی پێش ئێمە و ئەوانەی پاش ئێمەشی تێدایە، هەروەها چارەسەری کێشەکانی مێژووی رابردووی تێدایە، ئەم مەنهەجە داوامان لێدەکات رێسا (قواعد)ی مێژوو و یاساکانی و سوننەتی جوڵانەوەی مێژوو و كۆمه‌ڵگه بدۆزینەوە، تا بەوردی لێیبکۆڵینەوە، تا چاکە و خراپە لێکجیابکەینەوە و دەستبخەینە سەر ئه‌وه‌ی پێشوو، هەڵەو راست تێیدا.
دەبێت زانستیبین لە چاوگێڕانەوە بە ربردوودا، لە هەڵەکانی پێشینانمان و کەلەپوورمان بێدەنگ نەبین هەتاوەکو ئێمەش دووبارەی نەکەینەوە و بزاڤی ئێستا و ئایندە ئیفلیج نەکەین.
مەنهەجی ئیسلامیی، مەنهەجێکی گشتگیری تەواوکارە، بەیەکچاو سەیری مێژوو ناکات، جەخت لەیەک هۆکار ناکاتەوە و هۆکارە دیار و نادیارەکانی تر فەرامۆش بکات، مەنهەجێکی بەویژدانە بەوەی کە چاکەی کردووە دەڵێت چاکت کردووە، بەوەشی کە خراپەی کردووە دەڵێت خراپەت کرددوە، دوور لە هەر موجامەلە و لەبەرچاوگرتنێک.
خاڵ: تا چ ئاستێک کەلەپووری ئیسلامیی کەوتۆتە ژێر کاریگەری کەلەپووری عەرەبیی؟
د. موحسین عه‌بدولحه‌مید: کەلەپووری ئیسلامیی چۆن ناکەوێتە ژێر که‌لەپووری عەرەبیی لە کاتێکدا قورئانی پیرۆز بە زمانی عەرەبیی دابەزیوە، پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) بە عەرەبیی روونی کردۆتەوە، کەوابوو زمانی عەرەبی بۆتە بەشێکی بنەڕەتی لە کەلەپووری ئیسلامیی، لە رووی زمان و رەوانبێژی و نەحو و سەرف و ئەدەبەوە، پاشان فیقهی ئیسلامییش بەهەمان شێوە بووە و لە قۆناغی یەکەمیدا کاریگەر بووە بە دەستەواژە عەرەبییە کۆمەڵایەتیی و ئابووریەکان و هی دیکەش، بگرە کەلەپووری ئیسلامیی کاریگەر بووە بە عەقڵیەتی عەرەبیی لە تێگەیشتنی به‌ها و ئەخلاقی دەوروبەری، پاشان کەلەپووری ئیسلامیی بە زۆری لە زانستە ئایینی و عەقڵیی و زانستییەکاندا بە زمانی عەرەبی دەربڕاوە.
خاڵ: ئەی رەوتە ئیسلامییە جۆراوجۆرەکان چۆن مامەڵەیان لەگەڵ ئەم کەلەپوورەدا کردووە، بۆ نموونە ئەو رەوتەی خۆی بە سەلەفی ناودەبات؟
د. موحسین عه‌بدولحه‌مید: بەو پێیەی کە مامەڵە لەگەڵ کەلەپوور لە رابردوو و ئێستاشدا لەبەر زۆر هۆکار مامەڵەیەکی ئیجتیهادی بووە، کەواتە دەبێت ئیجتیهاداتی جۆراوجۆری رەوتە ئیسلامییە جۆراوجۆرەکان ببینین، هەیانە تەنها لە به‌ردەم رووکاری دەقەکاند وەستاوە و پابەند بووە بەواتا رووکاریەکانی دەقەکەوە، بە بێ گوێدانە ئەو مەبەست و ئامانجانەی دەقەکە دەریبڕیوە، هەیانە چۆتە ناو بنەما و ئوسوڵ و مەبەست و ئامانجەکانی جێبەجێکردنی ئەو حوکمانەی کە لەسەری بونیاتدەنرێت.
رەوتی سەلەفی کۆن و هاوچەرخیش بە هەموو باڵە توندڕەو و میانه‌ڕەوەکانیەوە تەنها گرنگی بە رووکاری دەربڕینەکان دەدات، بایەخ بەو واتا و مەبەستانە نادات کە لەپشت دەربڕینەکەوە هەیە، پرۆسەی عەقڵی بەکارناهێنێت لە مێژووبوونی هەندێک لەوەی کە تێیدا هاتووە و پەیوەستە بەو کات و شوێنەوە، هەوڵنادات لەوەی کە توانای ئیجتیهادکردنی تێدایە ئیجتیهاد بکات و بیبەستێتەوە بە کاتی ئێستاوە، هەندێجار دژ دەبێت لەگەڵ ئەوەی هاوەڵە موجتەهیدەکان لەسەریبوون لەوەی ئیجتیهادیان تێدا دەکرد، بەپێی گۆڕانی کاتی کەمی سەردەمەکەیانەوە.
مەنهەجی سەلەفی ئێستا (منهج السلفي المتأخر) بۆتە كێشه‌یه‌كی گه‌وره لە توندڕەوی لە هەندێک دەقدا و دەرکردنی فەتوای کافرکردن و ناولینانی باڵەکانی دیکەی رەوتی ئیسلامیی بە بیدعەچیی، ئەمەش زیانی گەورەی لە کۆمەڵگای ئیسلامیی و دەرەوەی کۆمه‌ڵگای ئیسلامییشدا گەیاندووە بە ئیسلام.
خاڵ: کەلەپووری ئیسلامیی تا چەند بەرپرسیارێتی ئەوەی ئێستا لە جیهانی ئیسلامییدا روودەدات لە ئەستۆ دەگرێت؟
د. موحسین عه‌بدولحه‌مید: ئەوەی ئێستا لە جیهانی ئیسلامیدا روودەدات، کەلەپووری ئیسلامیی لەئەستۆی ناگرێت، بەڵکو ئەوانە لە ئەستۆی دەگرن کە لە قۆناغ و رەوشی خۆیدا لێی تێنەگەیشتوون و لە هەموو شتێکدا سوودیان پێناگەیەنێت، راست و چه‌وتیان بۆ جیانەکراوەتەوە و لەتێگەیشتنی مەنهەجەکەیدا قوڵ نەبوونەتەوە، جیاوازیان نەکردووە لە نێوان وەحی خوایی جێگیر و ئەوەی لە دەوروبەری وتراوە، بەڵێ ئەوانە دەرئەنجامی تێگەیشتنی بەلاڕێداچوویان لە هەموو ئەوانەی باسمان کرد لە ئەستۆ دەگرن، ئەوان بەو کارەیان ئێستایان گواستەوە بۆ رابردوو، بەم کارەشیان ئێستا و ئایندەیان تێکدا، بەڵکو ئیفلیجیان کرد لەبەره‌وپێشچوون.
خاڵ: لە هەندێک نووسین و وتارتدا باس لە چەمکی - من العصر الی النبوة- دەکەیت، پرسیارەکەمان ئەوەیە: ئەم چەمکە روون بکەیتەوە، هەرەوەها بە گشتیی چی دەبێتە هۆی دەربازبوون له جێبەجێکردنی ئیجتیهادە مرۆییەکان و بە پیرۆزگرتنیان؟
د. موحسین عه‌بدولحه‌مید: هەموو ئەوانەی باسم کرد، لە هەڵەی قێزەون لە تێگەیشتنی کەلەپوور و نەبردنەوەی بۆ ئەو قۆناغەی کەتێیدا بووە، دەستپێکردن هەمیشە لە مێژووەوە و گواستنەوەی ململانێکانی و بەرنامەکانی بۆ سەردەمی ئێستا، ویستوومە ئەو ئاراستە خواروخێچە راست بکەمەوە، بۆیە وتوومە (من الوحي الی العصر) واتە ئێمە دەبێت هەمیشە لە وەحی خوایی تێبگەین بە قورئان و سوننەتەوە، پاشان لێیەوە بچینە سەردەمی ئێستامان، تا لە کێشەکانی تێبگەین و لەبەر رۆشنایی دەقه بنەبڕ (قطعی)ەکانی وەحی خوابیدا نوێبوونەوە ئەنجام بدەین، ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت لەرووناکیەکانی رابوردوو سوود مەند بین و لیی داببڕێین، چونکە دابڕان لێی واتە ونکردنی ئوسوڵ و ناسنامەمان و رۆشتنمان بۆ ئایندە بەبێ ئوسوڵ و رەگ و ریشە، هیچ عاقڵێکیش ئەم قسەیە ناکات.
خاڵ: بەشداری کورد لەم کەلەپوورەدا تا چ رادەیەکە؟
د. موحسین عه‌بدولحه‌مید: گەلی کورد کاتێك موسڵمان بوو، بەقەناعەتی تەواوەوە هەڵیبژارد، چونکە یەکتاپەرستیەکی بێگەرد و شەریعەتێکی دادپەروەر و بەهای بەرز و ئاکاری خواکردی فیتری تێدا بینی، لەبەر ئەوە کەسە زیرەکەکانی روویانکردە لێکۆڵینەوە لە قورئان و سوننەت و بەشداری لە زانستە ئیسلامییە عەقڵی و نەقڵیەکاندا، لەگەڵ عەرەب، فارس، تورک، بەربەر و نەتەوە موسڵمانەکانی تردا کەلەپووری ئیسلامییان بونیاتنا.
لە هەموو بوارەکانی شارستانیەتی ئیسلامییدا زانایانی کورد داهێنانیان کرد و نووسین و کتێبەکانیان لە تەفسیر، فەرموودە، ئوسوڵ، زمان، ئەدەب و شیعردا دەرکەوت.
کاتێك سەرنجی نووسینەکانیان دەدەیت، دەبینیت کە شێوەی دەربڕینیان بە زمانی عەرەبی هیچی کەمتر نییە لەوەی گەورە زانایانی عەرەب و رەوانبێژانیان نووسیویانە.
زۆر خانەوادەی کورد یەکلابوونەوە بۆ خزمەتی کەلەپووری ئیسلامیی، کەس ناتوانێت نکوڵی بکات لە هەوڵەکانی بنەماڵەی ئەسیر، بنەماڵەی ئیبن تەیمییە، بنەماڵەی سه‌لاح، بنەماڵەی زەهاوی، بنەماڵەی قزڵجی و هی تریش، کتێب و دانراوەکانیان کتێبخانەکانی جیهانی ئیسلامیی پڕ کردووە، ئەو حوجرانەشی لە گوند و ئاوایی و شارەکانی کوردستاندا هەبوو لە رۆژهەڵاتیەوە تا رۆژئاوا، لە باکووریەوە تا باشووری زانکۆی پێشکەوتوو بوون و تێیاندا زانستە ئیسلامییەکان و کەلەپووری ئیسلامیی دەخوێندرا.
یاقوتی حەمەوی لە کتێبەکەیدا (معجم البلدان)، پێش نزیکەی هەزار ساڵ باسی کۆششی مەزنی کورد دەکات کاتێک بە ناوجەی شارەزووردا گەڕاوە و دەڵێت: لەم ناوچەیەدا زانایان و پیاوچاکان و ئەولیا و ئەدیب و شاعیرانێکی زۆر هەڵکەوتوون، مەگەر تەنها خودا خۆی بزانێت ژمارەیان چەندە.
لەراستیدا ئەم بابەتە زیاتر هەڵدەگرێت و بواری تری لێدەکەوێتەوە و لەم دەرفەتە کەمەدا بوار نابێت بەتێر و تەواوی لێی بدوێین.
بۆچوونه‌کان